Papierowy pieniądz zastępczy Magistratu i Kasy Powiatu Ziemskiego w Legnicy

Tekst oparty na artykule pt. PIENIĄDZ ZASTĘPCZY MAGISTRATU W LEGNICY W LATACH 1917 – 1924 opublikowanym w Przeglądzie Numizmatycznym  (Nr 2/2009)

W początkowym okresie emitenci zastępczych środków płatniczych posługiwali się nimi na własną odpowiedzialność, z reguły bez wcześniejszego nawiązywania kontaktów, ze stosownymi urzędami państwowymi. Władze zmuszone były milcząco tolerować takie emisje, same bowiem nie mogły uporać się z brakiem w obiegu pieniężnych drobnej oficjalnej gotówki. Dopiero od 8 maja 1917 roku obowiązywało zarządzenie ministra ds. handlu i przemysłu dopuszczające możliwość wprowadzenia do obiegu prowizorycznych pieniędzy po uprzednim uzyskaniu zezwolenia państwowego oraz po ustanowieniu zabezpieczenia w wysokości wypuszczonych bonów w postaci zablokowanych zasobów bankowych lub papierów wartościowych zdeponowanych w Banku Rzeszy.

Brak środków płatniczych w Legnicy zaczął być szczególnie odczuwalny w trzecim roku trwania wojny. Wówczas władze miasta zadecydowały o emisji pieniądza zastępczego, który miał na pewien czas uporządkować sytuację pieniężną w mieście. Wcześniej nie zdecydowano się na takie rozwiązanie, ponieważ władze Legnicy, stolicy rejencji poprzez druk nieunormowanych prawnie bonów, nie chciały dawać złego przykład innym ośrodkom. Nad sprawą legnickich notgeldów pierwszy raz debatowano w grudniu 1916 roku. Jednak dopiero 23 marca 1917 roku Zarząd Miasta wraz ze Zgromadzeniem Deputowanych Miejskich, zgodnie z zaleceniem Legnickiej Izby Handlowej podjął decyzję o wprowadzeniu do obiegu zastępczych znaków pieniężnych na sumę 40 000 marek. Z tego 25 000 marek miały stanowić bony 50-fenigowe, a 15 000 metalowe monety 10-fenigowe, z bicia których ostatecznie zrezygnowano w następnych tygodniach.

Pierwsze 50-fenigowe bony miejskie z datą ważności do 1 kwietnia 1919 roku wprowadzono do obiegu 15 maja 1917 roku. Ich produkcją zajął się zakład Carla Flemminga z siedzibą w Głogowie i Berlinie. Pomimo tego, że legnickie bony puszczono do obiegu tydzień po ogłoszeniu rozporządzenia ministra, miasto nie musiało dostosowywać się do niego, ponieważ decyzję o emisji podjęto jeszcze w marcu. W grudniu okazało się, że istnieje potrzeba emisji kolejnych bonów 50-fenigowych. Tym razem druk 50 tys. sztuk bonów drugiej serii zlecono Geograficznemu Instytutowi Paula Barona z Legnicy.

Wydarzenia ostatnich miesięcy wojny spowodowały w całym kraju brak w obiegu głównie banknotów o nominałach 5, 10 i 20 marek. W Legnicy najbardziej odczuwalny był brak banknotów o nominale 10 marek. Na wniosek Oddziału Banku Rzeszy, Magistrat wraz ze Zgromadzeniem Deputowanych Miejskich wyłożył kwotę 1615,25 marek na pokrycie kosztów produkcji 50 tys. bonów 10-markowych. Z firmy Barona dostarczono 51050 sztuk bonów z datą ważności do 1 lutego 1919 roku. Termin ten dwukrotnie przekładano o dwa miesiące. Ostatecznie ich wykup w Głównej Kasie Miejskiej trwał do 1 czerwca 1919 roku. W kwietniu 1919 roku, gdy upłynął okres ważności bonów 50-fenigowych z 1917 roku, wprowadzono 100 tys. sztuk kolejnych bonów o tym nominale, określając termin ich ważności na 1 stycznia 1920 roku. Po raz kolejny powrócono również do pomysłu wybicia monet 10 fenigowych, których maksymalny czas obiegu miał wynosić 10 lat. Ostatecznie uznano, że czas obiegu nowych środków płatniczych powinien trwać tylko pół roku, dlatego zdecydowano się na emisję papierowych bonów, rezygnując tym samym z monet. Na wniosek Izby Handlowej i życzenie licznych kręgów kupieckich wprowadzono dwie serie bonów o nowych nominałach: 10 fenigów (500 tys. sztuk) i 25 fenigów (200 tys. sztuk). Dodatkowo do obiegu weszło jeszcze 200 tys. sztuk bonów 50-fenigowych IV i V emisji. Pierwotnie czas obiegu bonów 10- i 25-fenigowych był nieokreślony, potem ograniczono go do 1 października 1921 roku. Czas ważności bonów 50-fenigowych ustalono na 1 kwietnia 1921 roku, który w porozumieniu z Oddziałem Banku Rzeszy przesunięto na 1 sierpnia 1921. Również Kasa Powiatu Ziemskiego w Legnicy zdecydowała się na emisję własnych bonów. Miały one nominał 25 fenigów (2 serie) i 50 fenigów.

Okres stabilizacji sytuacji pieniężnej w Legnicy trwał dokładnie rok. Oddział Banku Rzeszy ogłosił 26 września 1922 roku, że nie jest w stanie zapewnić Miejskiej Kasie Oszczędnościowej wystarczającej liczby środków płatniczych. W zaistniałej sytuacji Magistrat wraz ze Zgromadzeniem Deputowanych Miejskich, 5 października 1922 roku podjął decyzję o emisji 30 tys. sztuk bonów o nominale 500 marek. Emisja ta uwarunkowana była przez Ministerstwo Finansów koniecznością zdeponowania przez miasto zastawu w niemieckim Towarzystwie Kredytowym w Berlinie, w postaci dóbr lub weksli Skarbowych Rzeszy Niemieckiej w Banku Rzeszy w wysokości wypuszczonych bonów. Miasto skorzystało z tego drugiego rozwiązania. Bony zostały opatrzone dwumiesięcznym czasem obiegu, do 15 grudnia 1922 roku. Termin ten później przedłużono do 5 lutego 1923 roku. Ostatecznie władze miejskie w pierwszych dnia lutego wezwały obywateli do czterotygodniowego okresu wykupu tych bonów.

Ostatnia, a zarazem szczytowa faza obiegu w Legnicy miejskich bonów rozpoczęła się w sierpniu 1923 roku, wraz z początkami załamywania się wartości niemieckiej waluty. Kiedy kurs marki na giełdach krajowych i zagranicznych gwałtownie się pogorszył, Zarząd Miejski został zmuszony do szybszego wydawania zastępczych bonów płatniczych w coraz wyższych nominałach i wprowadzania ich do obiegu. W pierwszych dniach sierpnia z powodu pośpiechu przedrukowano stare, wykupione i przechowywane w sejfie Głównej Kasy Miejskiej bony 500-markowe, nadając im nowy nominał – 1 mln marek. Jednocześnie trwał błyskawiczny druk nowych bonów jednomilionowych. Jednak zanim nadeszło zezwolenie na ich druk, nominały dalej wydawanych bonów wzrosły do pięciu milionów marek. Od 12 do 25 sierpnia Minister Finansów Rzeszy wydał miastu trzy pozwolenia na wydanie jedno- i pięciomilionowych bonów o łącznej wartości 210 miliardów marek, z których do września wprowadzono do obiegu 190 miliardów.

W połowie września doszło do sytuacji gdy wydawane przez miasto bony, w momencie ich wypuszczania lub wkrótce potem, były wyprzedzane przez dewaluację. Zmieniający się błyskawicznie kurs marki zmuszał Zarząd Miasta do przygotowywania nowych nominałów zanim jeszcze przychodziła ministerialna zgoda na ich druk. W ostatnim tygodniu września, po otrzymaniu telegraficznej zgody z Ministerstwa Finansów, miasto wprowadziło bony o kolejnych nominałach: 20 i 50 milionów marek o łącznej wartości 14 bilionów marek. W pierwszym tygodniu października rozpoczęła się emisja bonów 100 milionowych. Ostatecznie jeszcze w tym samym miesiącu do obiegu wprowadzono bony o nominałach 5, 10, 50 i 100 miliardów marek. Do połowy listopada doszły kolejne dwa nominały: 500 miliardów i 1 bilion marek. Pod koniec października 1923 roku w obiegu znalazły się bony Kasy Powiatu Ziemskiego w Legnicy o nominale 50 miliardów marek. Do ich przygotowania posłużono się bonami Kasy o nominale 1 miliona marek, umieszczając na nich czerwony nadruk nadający im nowy nominał.

MAGISTRAT

DER KREISAUSSCHUSS DES LANDKREISES LIEGNITZ

Źródła:
Makuch M., Pieniądz zastępczy Magistratu w Legnicy w latach 1917-1924, „Przegląd Numizmatyczny”, nr 2/2009
Reichert O., Das städtische Notgeld in Liegnitz. Mitteilungen des Geschichts – und Alterturm – Vereins zu Liegnitz. t. XV, Legnica 1936
Siwak R., Katalog papierowych pieniędzy zastępczych rejencji legnickiej w latach 1914-1924, Lubin 2006