Dom Strzelecki (Schießhaus) i sąsiednia okolica (Schießhauspark)

Bractwo Strzeleckie zostało założone w Legnicy w 1414 r. Było to stowarzyszenie, którego główne zadanie polegało na szkoleniu rzemieślników w zakresie umiejętności przydatnych do obrony miasta. Ćwiczenia w strzelaniu z łuku i kuszy w XIV wieku odbywały się na tzw. błoniach strzeleckich (Schützenanger) znajdujących się przed bramami Głogowską i Wrocławską. Wkrótce Bractwo Strzeleckie zakupiło teren przeznaczony do ćwiczeń w strzelaniu, zwany od 1417 r. ogrodem strzeleckim (Schützengarten). Znajdował się on na dzisiejszej ul. Witelona. Z czasem ogród ten został rozszerzony w kierunku południowym. Na terenie należącym do stowarzyszenia powstała karczma, w której odbywały się uroczystości i zebrania członków, a w pobliżu budynku była strzelnica, wykorzystywana do ćwiczeń i zawodów strzeleckich.
W 1810 r. Towarzystwo Strzeleckie wzniosło nowy budynek, otwarty uroczyście w lipcu 1811 r. Pożar strawił go jednak w 1845 r. Ponieważ Bractwo nie posiadało wówczas funduszy na odbudowę, przekazało prawa własności miastu, w zamian za sfinansowanie przedsięwzięcia, zachowując jednocześnie prawo do swobodnego korzystania z obiektu.
Nowy Dom Strzelecki, tym razem pomyślany jako budynek użytku publicznego, a nie tylko karczma, zaprojektował Kirchner, kierownik miejskiego Urzędu Budowlanego w latach 1842-1849. Prace prowadzono w trudnych latach Wiosny Ludów (1848-1849).
Gmach otwarto 26 sierpnia 1850 r. Powstał interesujący budynek ogrodowy zaprojektowany w stylu renesansowo-klasycystycznym. Jego elewację zdobiły herby Legnicy i księstwa legnickiego. Towarzystwo Strzeleckie użytkowało lokal na zasadzie dzierżawy. Odbywały się tu uroczystości i spotkania towarzyskie, bale, koncerty, a także widowiska teatralne. W 1862 r. w ogrodzie Domu Strzeleckiego powstała hala dla orkiestry.
W dalszym ciągu funkcjonowała pobliska strzelnica, ale zmieniono jej lokalizację. Po przebudowie nowy tor przebiegał po zachodniej stronie późniejszej alei Baumgarta (al. Orła Białego), równolegle do niej. Punkt końcowy z tarczą znajdował się mniej więcej na wysokości kamienia Baumgarta. W 1850 r. ze względów bezpieczeństwa wzniesiono mur wzdłuż lewego boku strzelnicy. Od 1882 r. nową siedzibę Towarzystwa Strzeleckiego (Schützenhaus) oraz strzelnicę ulokowano po prawej stronie Kaczawy (na Hinterhaag).
W latach 1874-1875 miała miejsce kosztowna przebudowa dawnego Domu Strzeleckiego. Dwadzieścia lat później pomieszczenie, gdzie przechowywana był wcześniej lada cechowa, przebudowano na „salę palmową” ozdobioną egzotycznymi roślinami. W 1885 r. powiększono ogród, a w następnym dostawiono kolumnadę. Od 1879 r. obiekt dzierżawił restaurator Hermann Hiersemann, który słynął z organizacji wystawnych przyjęć. Dom Strzelecki był także w każdą pierwszą niedzielę miesiąca świadkiem spotkań i obrad Legnickiego Związku Ogrodniczego (Liegnitzer Gartenbau Verein). Z czasem zyskał on miano Domu Koncertowego. Dzisiejszy kształt budowli, z portykiem od strony północnej, pochodzi z okresu kolejnej przebudowy w 1928 r.
Dom Strzelecki był największym i najbardziej lubianym lokalem rozrywkowym, znajdującym się w posiadaniu miasta. Oprócz samego budynku, skrzętnie dbano o wygląd terenu wokół niego, tworząc z całego terenu serce parku Miejskiego. Kiedy Legnica w 1879 roku r., w związku z rozbudową systemu wodociągowego, wzbogaciła się o pięć fontann, jedna z nich zlokalizowana została właśnie w pobliżu Domu Strzeleckiego. Fontanna przedstawiająca czaplę stała się centralnym punktem niewielkiego, istniejącego wcześniej założenia parkowego, znajdującego się po północnej stronie budynku. Figura czapli nie zachowała się, obecnie w miejscu dawnej fontanny znajduje się współczesna, wykonana z betonu kompozycja rzeźbiarska, na którą składają się trzy półksiężycowe formy.
W sąsiedztwie Domu Strzeleckiego znajdowała się tropikalna ekspozycja składająca się z palm i dracen wysadzonych do gruntu w donicach. W 1890 r. na trawnikach pojawiły się bananowce uprawiane w tutejszej szklarni i wystawiane w okresie letnim na odkrytym gruncie, nieopodal budynku Domu Strzeleckiego. Stały się one atrakcją parku, znaną jako Musenhain - Gaj Bananowców (od łacińskiej nazwy odmiany rośliny Musa ensete). Kiedy w 1899 r., w pierwszym letnim sezonie po otwarciu palmiarni, ekspozycja egzotycznych roślin wzbogacona została o nowe palmy, całość zaczęto nazywać Gajem Tropikalnym (Tropenhain) lub Palmowym (Palmenhain).
W 1905 r., dzięki środkom Towarzystwa Upiększania Promenad, powstała kolejna osobliwość w tej części parku. Mały staw z podgrzewaną wodą, zwany Nymphaearium (od łacińskiej nazwy roślin z rodziny grzybieniowatych – Nymphaea). W okresie letnim w stawie można było oglądać okazy wiktorii królewskiej, grzybienie w różnych formach i kolorach oraz lotosy. Około 1910 r. Towarzystwo Upiększania Promenad sfinansowało ustawienie w pobliżu Domu Strzeleckiego posągu Artemidy (Diany) z Gabii, kopii antycznej rzeźby greckiej z IV w p.n.e., dzieła Praksytelesa. Rzeźba nie zachowała się do dziś.
W 1910 r. w związku z przygotowaniami do Wystawy Róż i Dalii ta część parku uległa przeobrażeniom. Powstał wówczas nowy, większy staw z podgrzewaną wodą o powierzchni 800 mkw. Na teren przyległy do Nymphaearium przeniesiono ekspozycję roślin egzotycznych (Palmenhain). Nad stawem zbudowana została pergola ze schodami zewnętrznymi (wg projektu miejskiego architekta Kesslera). W pobliżu berlińska firma Baruch wzniosła stylowy pawilon, obok którego powstał japoński ogród. W trakcie prac związanych z przygotowaniami do wystawy GUGALI w 1927 r. powstała nowa pergola z wapienia muszlowego.

Źródło: G. Humeńczuk, Z dziejów parku Miejskiego w Legnicy, Legnica 2010

Artykuł Arnolda zum Winkla dotyczący dziejów Domu Strzeleckiego opublikowany w Liegnitzer Tageblatt 3 sierpnia 1928 r.

Nasze stare Domy Strzeleckie

A więc stało się to już faktem: większy, bardziej przestronny budynek przeznaczony na uroczystości wznosi się na skraju parku miejskiego w tym samym miejscu, gdzie niegdyś stał Dom Strzelecki, dom przepełniony wspomnieniami, który wzrastał wraz z mieszkańcami miasta, kusząc ich grami sportowymi, zabawą i tańcem.
Swoje znaczenie ów uroczy budynek zawdzięczał temu, że położony był na Breslauer Vorderhaag. Zarówno Dom Strzelecki jak i same Błonie w swoim rozwoju podążały za pełną wielkich aspiracji gminą miejską.
Miasto Legnica otrzymało 100 mórg lasów pod wykarczowanie, kiedy to poczęli zasiedlać ją Niemcy, jednak Błonie były wtedy zaledwie bagnistym lasem łęgowym należącym do księcia. W 1316 roku ów książę znalazł się w potrzebie finansowej i sprzedał całe Glogauer i Breslauer Haag obywatelom potrzebującym ziemie. Ludzie wykarczowali wówczas lasy, zdobywając tym sposobem soczyste pastwiska dla bydła; od strony miasta prowadziły tam dzisiejsze Bahnhofstraße (ul. Dworcowa) na północy oraz Jochmannstraße (ul. Powstańców Śląskich) na południu, które wówczas nazywano Rahgassen. Przez 500 lat na zielonych połaciach Błoni, które wtedy były o wiele większe niż dzisiejszy jarmark i plac sportowy,  pasło się  bydło należące do uprawiających rolę chłopów.
Ale już wkrótce nadeszło nowe, zupełnie inne życie. Początkowo do ćwiczeń ze strzelania z łuku mieszkańcy wykorzystywali teren rozciągający się za Kaczawą – dzisiaj przypomina nam o tym Angerstraße (ul. Fabryczna) - niebawem jednak dołączono leżące nieopodal łąki, by na nich organizować strzelanie do ptaków  oraz strzelanie wielkanocne. Służba wojskowa stała się sportem, a w 1414 roku powstała Gildia Strzelecka. Oprócz ćwiczeń ze strzelania z łuku i kuszy doszła też umiejętność posługiwania się bronią palną, albowiem cesarz Maksymilian II w 1566 roku w związku z zagrożeniem tureckim nakazał obywatelom strzelanie z rusznic. Teraz wszystko stało się o wiele bardziej poważne; zamiast strzelać do tarczy w postaci ptaka, strzelano do tarcz w kształcie człowieka. Ponieważ strzelanie do człowieka z dużej odległości wymagało większych terenów oraz urządzeń zainstalowanych na stałe, w 1598 roku Gildia Strzelecka przy wsparciu Rady Miejskiej wybudowała Dom Strzelecki na Błoniach, który po zakończeniu Wojny Trzydziestoletniej został gruntownie odremontowany.
Na jednym z wielkich obrazów miasta z końca czasów austriackich, który wisi  w muzeum i ratuszu, na pierwszym planie widać trzy przyjazne domki tuż koło brzegów Młynówki, wybudowane z muru pruskiego i ukryte za drzewami, które nazwano Domem Strzeleckim; stary plan miasta pokazuje zgrupowanie tych domków, z których ten na samym przedzie zapewne mieścił strzelnicę; w rzeczy samej dosyć skromna była ta „strzelecka tawerna”, jak ją zwał lud.

1.Główny Budynek; 2. Karczma; 3. Linia ognia; 4. Ścieżka do Katzbachfurt; 5. Ścieżka do Walke; 6. Hopfengarten /chmielnik/  7. Ogród Angielski (Labirynt); 8. Łąka do strzelania (Ziegenteich/Kozi Staw); 9. Alter Niederkirchhof; 10. Łaźnia; 11.Kuhgasse; 12. Alter Oberkirchhof; 13. Bleichen

Kiedy w 1809 roku rząd przeniesiono z Głogowa do Legnicy, Gildia Strzelecka zdecydowała się na przebudowę swojej siedziby.  Część wyburzono, sprzedano największą część Królewskiego Łańcucha i wybudowano karczmę przy nowej Königsallee (Al. Orła Białego), mniej więcej w tym miejscu, gdzie dzisiaj znajduje się dziedziniec, podczas gdy główny budynek ukośnie zamykał aleję (patrz. Rys.2). Od niego rozciągała się linia ognia w stronę starego domu musztry na ukos poprzez Błonie; jeszcze dzisiaj dawny tor kuli znaczą niektóre stare lipy rosnące za kolumnadą Domu Strzeleckiego oraz pozostałości po posadzonych dawno temu roślinach wokół strzelnic. Budynek z wyszynkiem został zachowany w bardzo zabawnym szkicu z pokazem zwierząt przechowywanym w muzeum, który pokazuje ogromną trybunę, barwny tłum biedermeierowski przechadzający się po Błoniach, a w tle prosty dom z wyjątkową dobudową w stylu empire, który można rozpoznać jeszcze dzisiaj na jednej z oficyn na ulicy Goldberger Straße (ul. Złotoryjska) (Rys. 3).
Jak widać Dom Strzelecki służył jednocześnie ćwiczeniom Gildii, jak i niewinnym przyjemnościom mieszkańców z czasów Biedermeiera. 22 września 1845 roku o godzinie 8 wieczorem wybuchł pożar, który całkowicie zniszczył główny budynek, a po części też karczmę.
Ponieważ członkowie Gildii nie sądzili, że sami będą w stanie wybudować nowy budynek, zaproponowali, by miasto w zamian za straty poniesione w pożarze wybudowało nowy dom strzelecki, którego pomieszczenia przekazano by do wiecznego użytkowania Bractwu Strzelców. Jednak miasto nie mogło się na to przez długi czas zdecydować i ruina tylko paskudziła wygląd pięknych Błoni. W końcu Bractwo zadeklarowało, że skoro miasto nie chce się tego podjąć, ono czuje się w obowiązku wybudowania nowego domu strzeleckiego. W odpowiedzi na to zorganizowano zebranie składające się z mieszanej deputacji w osobach z Magistratu i Radnych Miejskich, którzy to 18 grudnia 1847 roku wydali orzeczenie, iż budowa nowego budynku rozpocznie się wiosną przyszłego roku według planów miejskiego inspektora budowlanego Kirchnera. Już 20 grudnia pozwolenie udzielił w tej sprawie Magistrat a 30 grudnia Radni Miejscy.
Miasto w przewidujący sposób wykorzystało okazję, by ponownie stać się właścicielem owej ziemi, a jednocześnie wybudować, jak na tamte czasy, okazały i reprezentacyjny budynek. Bractwo sprzedało już miastu tereny strzeleckie, lub jak je wówczas nazywano „bajoro strzeleckie”; teraz natomiast oddało jeszcze  gminie miejskiej swoje prawa do korzystania z Ziegenteiche (Kozi Staw) - w tamtych czasach łąki - a także z placu do strzelania. Ponadto przekazało prawo do wyszynku oraz uprawnienie do budowy domu strzeleckiego, a w zamian otrzymało wyłączne prawo do współużytkowania pomieszczeń, co oznaczało, że bez zgody Bractwa żadne inne towarzystwo nie mogło  korzystać z pomieszczeń strzeleckich.
Tymczasem w marcu 1848 roku wybuchła rewolucja. Z jednej strony ludzie cieszyli się z tego, że bezrobotnym w tak trudnym czasie będzie można dać zatrudnienie – wybudowano budynek pocztowy – z drugiej jednak strony podczas ćwiczeń obronnych obywatele mogli korzystać z nowego budynku, na co oczywiście Bractwo musiało udzielić zezwolenia. Jak widać już na samym początku swojego powstania Dom służył wyższym celom wspólnoty miejskiej oraz trosce o pracę i porządek. Jednak był to budynek, który w pewnym stopniu był budowlą na czas zagrożenia, przez co jego wykonaniu brakowało na staranności. Znakomity Kirchner, któremu zawdzięczamy ukończenie Teatru, chrześcijańsko-katolickiego Kościoła (Walhalla), Synagogi a później szkoły przy Friedrichsplatz (Plac Słowiański), gimnazjum oraz szpitala, musiał bowiem budować nowy Dom Strzelecki w wirach pierwszej rewolucji. Dobrze rozplanowana, prosta a jednocześnie o charakterze uroczystym budowla  ubrana była w szlachetne formy włoskiego Renesansu. Jej  główna sala poprzez wysokie eleganckie  arkady otwierała się na ogród - jakże piękne na przełomie wieków było połączenie linii łuku z imponującymi posągami muz oraz zgrabnymi kształtami palm wyhodowanych przez miejskie ogrodnictwo!
19 września 1849 roku – Rewolucja przeminęła - ten na ówczesne czasy okazały dom mieszkańcy poświęcili wydając ucztę z balem, na który to można było wprowadzić „tylko damy”, i którego to ożywiały rytmiczne dźwięki kapeli Bilsego (patrz główny rys. 1). Budynek kosztował około 22 000 talarów, a wykonali go mistrz murarski Exner i mistrz ciesielski Gentner. Z „Małej Sali” roztaczał się widok „na dziedziniec” i lasek (labirynt), gdzie jawił się piękny widok, na którym z przyjemnością  można było zawiesić oko. Z wykuszu natomiast „rozciągał się widok daleko poprzez Błonie, który  dostarczał interesującej rozrywki, coś na podobieństwo sztafażu w malarstwie –  albowiem dopiero w 1857 roku zabroniono trzymania bydła na Błoniach”. „Wielka sala” pomalowana „w stylu renesansowym” przez malarzy Karminke i Henkela otoczona była z 3 stron galeriami. Na stronie południowej znajdowały się pomieszczenia strzeleckie ze strzelnicą w miejscu Sali Palmowej. Tam również z położonego wyżej pokoju (z balkonem) miało się „rozległy widok na góry”. Pokój ten był „dla miłośników przyrody najmilszym pomieszczeniem domu”. Wokół nic tylko wolna przestrzeń!
Już latem 1849 roku ogrodnictwo Horn założyło „wspaniałe rabaty kwiatowe i posadziło rośliny drzewiaste”. W 1857 roku honorowy obywatel Baumgart ufundował wspaniałą dalszą część Königsallee, a w 1863 roku pan Petzoldt, dyrektor ogrodu w Muskau utworzył plan obsadzenia roślinami łąki pomiędzy Baumgartallee a strzelnicami, które ciągnęły się od Domu Strzeleckiego na południe.
I chociaż w ten sposób Dom Strzelecki stopniowo tracił na wolnej przestrzeni, jednak w zamian za to zdobywał na znaczeniu jako niezwykle cenny centralny punkt miasta. Ustanowienie takiego priorytetu niestety przyprawiło o zgubę śliczną budowlę Kirchnera. Już wkrótce okazało się, że „Wielka Sala” nie nadaje się do większych koncertów, i w roku 1874 została poszerzona w kierunku południowym o miejsce dla orkiestry, czego konsekwencją było to, iż Bractwo Strzeleckie  w miejsce utraconej  przestrzeni wybudowało dodatkowe „pomieszczenia strzeleckie”, na czym ucierpiała z kolei piękna jak dotąd symetryczna forma budynku.
3 sierpnia 1877 roku całkiem nagle okazało się, że urządzenia przy strzelnicy nie były w całkowitym porządku. 72-letniego pastora Ehlersa w czasie przechadzki po Doktorgang zabiła zabłąkana kula.
Natychmiast zaprzestano ćwiczeń strzeleckich i był to koniec biedermeierowskiej idylli. „Dom Strzelecki” stał się wyłącznie „miejską budowlą reprezentacyjną” i musiał podążać za rozwojem miasta.Nowy dzierżawca Hiersemann wyniósł budowlę do w najlepszym tego słowa znaczeniu wielkomiejskiej potrzeb. Wspaniały okres rozwoju nastąpił, kiedy Hiersemann i Stämmler połączyli swoje umiejętności, aby przekształcić restaurację najlepiej prowadzonej gminy śląskiej na słynne  główne miejsce niezliczonych spotkań i posiedzeń. Miejski Urząd Budowlany też miał swój udział w tym, żeby dostosować dawny Dom Strzelecki do tej jakże hojnej gościnności; w 1886 roku wokół poszerzonego ogrodu wybudowano kolumnady, w 1894 w miejscu starej ładowni strzelców Salę Palmową, ponadto rozbudowano pomieszczenia gospodarcze,  a w maju 1902 roku dodano muszlę do pomieszczenia dla orkiestry, aby zapewnić doskonałe brzmienie podczas większych przedstawień muzycznych. Do tego jeszcze „baśniowe” oświetlenie ogrodu, w owych czasach słynne „Kaiserbeleuchtung”, które łukiem rozciągało się nad ogrodem!
Głównymi atrakcjami Domu Strzeleckiego były uroczyste posiłki z okazji urodzin cesarza, dla których Stämmler oferował największe skarby ze swojej Sali Palmowej, a Hiersemann ze swojej kuchni, jubileusze i owe wystawy, które staremu Domowi Strzeleckiemu wyczarowały nieznane mu bajeczne, pełne przepychu pomieszczenia. Jakież bogactwo wspomnień przywołują w starzejącym się pokoleniu  już same tylko koncerty wojskowe, kiedy to legnicka młodzież defilowała przed królewskimi grenadierami, usadowionymi jako stali goście na południowym końcu tarasu!
Ale domy starzeją się tak jak ludzie. Kiedy zaplanowano wystawę Gugali, okazało się, że Dom Strzelecki jest przestarzały i wyłączono go z obiegu. W pełnej pasji konkurencji niemieckich miast, która zawrzała po wojnie, rewolucji i inflacji stolica okręgu zażądała, by wybudować halę dla masowych imprez. Nasz stary wspaniały radca budowlany Kirchner będąc już w niebiosach – albowiem wszyscy radni budowlani trafiają tam na wieczny nocleg, jako że już tyle miejsc wybudowali ludziom na ziemi – widział podczas zaledwie jednego obrotu ziemi wokół słońca, jak padają dwie jego budowle. Miejmy nadzieję, że z ruin starego Domu Strzeleckiego wzniesie się feniks śląskiej hali, który połączy równie wielu szczęśliwych ludzi, tak jak było to dane budynkowi Kirchnera.