Prasa

Dzieje prasy legnickiej (autor dr Krause, redaktor naczelny gazety "Liegnitzer Tageblatt")

Legnica stosunkowo wcześnie mogła cieszyć się regularnie wydawaną prasą, jakkolwiek bardzo trudno jest porównać jej ówczesną formę z dzisiejszą. Tak naprawdę model pisma codziennego, z którym mamy do czynienia obecnie, jest dzieckiem najnowszych czasów. Ponad sto lat temu potrzebę czytania wiadomości w pełni zaspokajały druki informacyjne, oferowane zgodnie z każdorazowym zapotrzebowaniem. Możliwe, że za pierwszą formę czasopiśmiennictwa należałoby przyjąć kalendarze wydawane raz w roku.

Publikacja przypominająca dzisiejsze czasopisma pojawiła się w Legnicy po raz pierwszy podczas wojen śląskich Fryderyka Wielkiego.  Jego wydawcą był David Siegert, a pismo nosiło tytuł Gelehrten Neuigkeiten Schlesiens [Uczone Wiadomości Śląskie]. Pierwotnie Neuigkeiten reprezentowało linię polityczną Habsburgów, jednak po zwycięstwie Prus szybko przeszło na stronę Fryderyka Wielkiego, jednocześnie zmieniając nazwę na Neue Fortsetzung der Gelehrten Neuigkeiten Schlesiens [Nowa Kontynuacja Uczonych Wiadomości Śląskich]. Ukazywało się w latach 1741-42 pod redakcją dr Lindnera, lekarza z Jeleniej Góry, i było pierwszą pruską publikacją w Legnicy. Raz w miesiącu wydawane pismo poświęcone było głównie sprawom kulturalnym, chociaż zawierało również krótkie wzmianki na temat wydarzeń politycznych. Zaledwie dwa lata później, w roku 1743, pojawił się w Legnicy tygodnik Der Pilgrim [Pielgrzym], pismo o charakterze przewodnika moralnego, którego redaktorem był Wätzold. W 1753 David Siegert, poprzedni wydawca Gelehrten Neuigkeiten Schlesiens, wydaje nowy miesięcznik zatytułowany Von allem Etwas oder der Schlesiche Schriftsteller nach der Mode [O Wszystkim Po Trochu Albo Pisarz Śląski Według Najnowszej Mody], którego program ilustrowało następujące motto: „Pragniemy nauczać, umoralniać i zabawiać”. Miesięcznik, w którym proza mieszała się z wierszem, drukowany był w Lipsku w drukarni Breitkopfa. Natomiast w 1761 pastor o nazwisku Christian Siegismund Lange wydaje tygodnik moralizatorski Der Freund [Przyjaciel]. Niestety wszystkie wspomniane publikacje działały tylko przez krótki okres czasu, co spowodowane było trudną sytuacją gospodarczą, która nastąpiła po wojnie. Dopiero w 1789 roku ponownie natrafiamy na czasopismo; jest nim magazyn Das Niederschlesiche Magazin [Magazyn Dolnośląski] wydawany przez Karla Martina  Blümickego. Od 1792 pojawia się miesięcznik Liegnitzische Beiträge zum Nutzen und Vergnügen [Przyjemne i Pożyteczne Legnickie Uwagi], drukowany w drukarni Pappäschego pod redakcją Froscha, prorektora Legnickiego Gimnazjum. Jeżeli chodzi o formę, to wszystkie wspomniane publikacje drukowane były w formacie octavo. W pewnym stopniu można je uznać za zwiastuny dziennikarstwa, jednak raczej nie stanowią one jego początku.

Wojny wyzwoleńcze, które zakończyły okres obcego panowania na ziemiach niemieckich, uwalniając je od francuskiego jarzma, wniosły świeży powiew do niemieckiego świata. Mieszczaństwo, zainspirowane dziełem reformatorskim Freiherra von Steina, coraz silniej dążyło do bardziej aktywnego udziału w życiu państwowym, jednocześnie starając się rozbudzić zainteresowanie społeczeństwa regularnie ukazującym się czasopismem informacyjnym. Początki tego ruchu dają się już zauważyć podczas panowania francuskiego. W 1810 Johan Ernst Doench, dyrektor drukarni V. Decker & Comp w Poznaniu oraz redaktor jednej z poznańskich gazet, otrzymał od rządu pruskiego 10-letnią koncesję na otwarcie drukarni w Legnicy. Pappäsche, do którego należała stara drukarnia wydająca miesięcznik Liegnitz. Beiträge zum Nutzen und Vergnügen, poczuł się tym posunięciem zagrożony. Jednak, po tym, gdy rząd zignorował sprzeciw złożony przez legnicki magistrat wspierający Pappäschego, ustąpił on pola konkurencji i sprzedał drukarnię Doenchowi. Wykorzystując swoje powiązania z rządem oraz uprzednio otrzymawszy tytuł „drukarni dworskiej” dla swojego przedsięwzięcia, Doenchowi udało się uzyskać kontrolę nad publikacją Amtsblatu – dziennika urzędowego dla Prowincji Śląsk. Pojawienie się Amtsblatów było w ścisłym związku z dziełem reformatorskim von Steina i miało na celu informowanie społeczeństwa o nowych aktach prawnych i rozporządzeniach. Pierwszy numer dziennika zatytułowanego Amtsblatt der Königlichen Liegnitzschen Regierung von Schlesien ukazał się 4 maja 1811 roku, stanowiąc tym samym zupełnie nowy gatunek czasopisma w Legnicy. Amtsblatt był jednocześnie pierwszą, w dzisiejszym tego słowa rozumieniu, gazetą, którą otrzymała Legnica. Dziennik nie ograniczał się w swojej treści tylko do rozporządzeń rządowych; jego końcowe strony poświęcone były najświeższym wydarzeniom, a także zawierały artykuły o charakterze pouczającym i rozrywkowym.

Za twórcę legnickiego dziennikarstwa należałoby uznać Doencha. Nie zadowalając się wydawaniem tylko Amtsblattu, podjął odważną próbę utworzenia prasy całkowicie niezależnej od rządu. Co prawda już 20 listopada 1810 roku zapowiedziano pojawienie się nowego czasopisma Der Beobachter von Liegnitz [Dostrzegacz Legnicki], jednak na tym ucichły dalsze informacje odnośnie tego pisma. Niemniej jednak, miesiąc później, Doench ogłosił plan wydania nowej gazety, której pierwszy numer ukazał się 2 stycznia 1811 roku. Gazeta o nazwie Allgemeiner Niederschlesicher Anzeiger [Powszechne Nowiny Dolnośląskie], którą Doench trzymał mocno w swojej ręce, wydawana była w formacie quatro dwa razy w tygodniu. Drukowano w niej nie tylko wszelkiego rodzaju wiadomości, ale również powieści utrzymane na wysokim poziomie, relacje z wydarzeń kulturalnych oraz artykuły wstępne od redakcji. Gazeta utworzyła również po raz pierwszy dział ogłoszeniowy, obecnie tak ważny w wydawnictwach prasowych. Jednak Anzeiger, w większości poświęcony sprawom rozrywkowym, nie zaspokoił ambicji Doencha na długo. Już niebawem powołuje on do życia kolejne czasopismo, tym razem o charakterze politycznym. I tak z początkiem roku 1812 ukazuje się Der Korrespondent von und für Schlesien [Korespondent Śląski]. Der Korrespondent wydawany był w tych samych dniach co Anzeiger. Nowa prasa stosunkowo dobrze poradziła sobie w tak trudnym okresie naznaczonym wojnami wyzwoleńczymi i przetrwała ciężką sytuację gospodarczą, która nastąpiła po ich zakończeniu.  5 marca 1822 Doench poszerza gazetę Der Korespondent o dodatek popularno-rozrywkowy Der Zuschauer [Widz], dołączany do gazety raz w tygodniu.  Nieustannie dokładając wszelkich starań, aby przedsięwzięcie szło z duchem czasu, Doench zastępuje dodatek Zuschauer, ukazujący się tylko kilka lat, innym, zatytułowanym Brieftasche [Portfel] także o charakterze popularno-rozrywkowym, drukowanym od roku 1828. Najbardziej wartościowym elementem prasy wydawanej przez Doencha była otwarta i odważna krytyka ówczesnej sytuacji politycznej. Doench, reprezentując poglądy liberalno-narodowe, nie tylko osobiście ucierpiał podczas panowania francuskiego, przed którym musiał ratować się ucieczką, ale również w późniejszym czasie na skutek samowolnej cenzury własnego rządu. Zamęt obecny w wewnętrznej polityce kraju związany z okresem jego kształtowania położył kres tak zasłużonej działalności Doencha. Strach rządu pruskiego przed krytyką doprowadził do wydania z dniem 1 kwietnia 1836 roku zakazu publikacji gazety Der Korrespondent wraz z  jego dodatkiem Brieftasche. W ówczesnym czasie zakaz nałożony na Doencha nie był odosobnionym przypadkiem, gdyż podobne posunięcia miały miejsce w całych Niemczech celem stłumienia niezależnej prasy politycznej, a tym samym nałożenia kagańca na opinię publiczną. Jednak nie cała działalność prasowa Doencha znalazła się pod naciskiem rządu; jedynie publikacje, który miały charakter polityczny. I tak już 1 maja 1836 Doench otwiera nową gazetę, niemniej jednak za pozwoleniem urzędowym, już niezwiązaną z polityką pod tytułem Silesia, ze stałym, wydawanym dwa razy w tygodniu dodatkiem Communalblatt für die Provinz Silesia [Dziennik Miejski dla Prowincji Śląsk].

Ten sam rok, który zakończył działalność Doencha na polu publicystyki politycznej, był jednocześnie rokiem narodzin dzisiejszej legnickiej prasy lokalnej i politycznej. W 1834 przybywa do Legnicy drukarz W. Pfingsten z zamiarem wydania niezwiązanej z polityką gazety Der Gebirgsfreund [Przyjaciel Gór], już wydawanej w Kamiennej Górze. Ponadto Pfingsten stara się o pozwolenie na wydawanie zupełnie nowego rodzaju gazety, a mianowicie prawdziwej gazety lokalnej. Przy współpracy miasta, którego burmistrz Jochmann zajmował się prowadzeniem cenzury, pojawiło się w planie czasopismo Liegnitzer Stadtblatt. Tym sposobem legnicka prasa składała się z czterech czasopism: Stadtblatt wraz z dodatkiem Der Gebirgsfreund oraz Silesia z dołączanym Kommunalblattem. Pfingsten był człowiekiem wyszkolonym praktycznie, którego wiedzę poszerzyły a spojrzenie wyostrzyły doświadczenia nabyte we Wrocławiu u Wilhelma Gottlieba Korna, w Lipsku u Brodhausa oraz w Berlinie w drukarni Deckerchena. Wykazując duże wyczucie, wykorzystał okazję, aby zwiększyć udział społeczności we wszystkich codziennych wydarzeniach rozgrywających się na lokalnej scenie dzięki pełnemu zrozumienia dbaniu o lokalne interesy. Podczas gdy Silesia Doencha upadła w zamęcie wywołanym Wiosną Ludów w 1848 roku, Stadtblattowi, który początkowo ukazywał się raz w tygodniu, udało się pod każdym względem zjednać zaufanie legniczan. Od 1836 do 1861, przez całe 25 lat, gazeta była wydawana w małym formacie quatro, jakkolwiek wielokrotnie zmieniały się miejsca jej drukowania oraz częstotliwość ukazywania. Z ulicy Burggasse Nr. 245 Pfingsten przeprowadził się w 1837 na ulicę Mitellgasse Nr. 396, gdzie połączył się z nową drukarnią działającą jako filia wrocławskiej firmy Gratz, Barth & Co. Zarządzanie tak powiększoną drukarnią przejął sam Pfingsten, pilnując, aby nie doszło do jakichkolwiek zmian podczas drukowania jego gazet. Rozwój Stadtblattu nabrał rozpędu w okresie rozkwitu narodowego prowadzącego do zjednoczenia ludu niemieckiego w jedno państwo. Począwszy od 1862 roku gazeta, którą w 1860 nabył E. von Scheibner, ukazywała się trzy razy w tygodniu; w niedzielę, wtorek i piątek, jednocześnie zwiększając format do dużego quatro.

Tym sposobem Stadtblatt wkroczył na drogę rozwoju prowadzącą do ugruntowania własnej pozycji jako jednego z większych codziennych pism politycznych. Na początku 1866, roku wybuchu wojny austriacko-pruskiej, Heinrich Hermann Krumbhaar nabył od dotychczasowego wydawcy von Scheibnera drukarnię oraz wydawnictwo gazety Liegnietzer Stadblatt. Krumbhaar, wywodzący się ze starej rodziny prawniczej oraz kupieckiej z Turyngii, po długim okresie kształcenia jako księgarz osiedlił się w 1858 roku w Legnicy, uprzednio nabywszy księgarnię Gerschelschen położoną w Rynku. Dzięki nowemu wydawcy gazeta zaczęła bardzo szybko się rozwijać, nabierając coraz większego znaczenia. Od października 1866 wydawana była codziennie w większym formacie, przedsiębiorstwo uległo poszerzeniu, a drukarnia została zmodernizowana. W ten sposób Legnica otrzymała swoją pierwszą codzienną gazetę, co było stosunkowo wcześnie, biorąc pod uwagę ówczesną liczbę mieszkańców oraz wielkość miasta. Wkrótce okazało się, że potrzebne są jeszcze większe pomieszczenia. I tak już w 1874 gazeta wraz z całą drukarnią przeniosła się do własnego budynku wybudowanego przed Bramą Chojnowską, u wylotu ulicy Chojnowskiej. Rosnące znaczenie gazety znalazło swój wyraz również w nowym podtytule Liegnitzer Tagesblatt, który pojawił się po raz pierwszy 10 marca 1881.  W krótkim czasie wyparł on zupełnie pierwotny tytuł gazety i od 10 stycznia 1886 gazeta istniała już tylko jako Liegnitzer Tagesblatt.  Pod redakcją radcy handlowego Hermanna Krumbhaara, a po jego śmierci w 1909 jego synów radców handlowych dr jur Heinricha i Kurta gazeta nabrała rozmachu i wykroczyła daleko poza ramy lokalne, osiągając pozycję gazety dolnośląskiej, której krąg wiernych czytelników nie ograniczał się tylko do Legnicy, ale sięgał również do sąsiednich miast a także bardziej odległych okolic całego kraju.

W latach siedemdziesiątych obok umiarkowanie liberalnego Stadtblattu istniało jeszcze zdecydowanie liberalne czasopismo Liegnitzer Anzeiger, założone w 1871 przez Hermana Burescha (późniejszy wydawca Jauerschen Stadtblatt [Gazeta Jaworska]), które wraz z drukarnią Wilhelma Londona przeszło w roku 1900 w ręce kupca Reinholda Wagnera. Również konserwatyści mieli swój własny organ prasowy. Ich polityczne dążenia znalazły wyraz w gazecie Liegnitzer Zeitung, która w 1906 przeszła od wydawcy Oskara Heinzego do wydawnictwa jego brata Maxa. Socjaldemokraci natomiast pojawili się na scenie wydawniczej dopiero w 1912 z własnym organem zatytułowanym Liegnitzer Volkszeitung. Na początku jako wydanie wrocławskiej gazety Breslauer Volkswacht, poszerzone tylko o część lokalną, od roku 1919 było już w pełni samodzielnym pismem drukowanym przez Karla Genffartha. Z kolei Liegnitzer Anzeiger w ostatnim czasie ukazujący się jako gazeta poranna pod tytułem Niederschlesiche Morgenzeitung, od 1920 roku drukowana w drukarni Krumbhaarschena, zawiesiła swoją działalność w wyniku inflacji. Ofiarą inflacji padła również gazeta Liegnitzer Zeitung, kończąc swój żywot w 1922 roku.  W jej miejsce jako organ partii Deutschnationale Partei pojawiła się w 1924 roku gazeta Niederschlesiche Landeszeitung, która już czterokrotnie od tamtej pory zmieniła właścicieli.  Tymczasem interesy Niemieckiej Partii Centrum przedstawia Liegnitzer Nachrichten, pismo będące lokalnym wydaniem świdnickiej gazety Mittelschlesiche Zeitung, z własną lokalną redakcją w Legnicy.

Patrząc na dzieje prasy legnickiej daje się zaobserwować bogatą różnorodność oraz dążenie do sprostania wymaganiom związanym z przedstawieniem zróżnicowanych poglądów i opinii. Rozkwit zdrowej prasy, stanowiącej ważny czynnik życia kulturalnego, znajduje swój konkretny wyraz w udziale legniczan oraz obywateli Dolnego Śląska w codziennych wydarzeniach, co z kolei znajduje swoje odzwierciedlenie na łamach prasy.

 
Źródło: Wirtschaftsleben in Liegnitz, T. II: Handwerk und Geschäftswelt – Verkehrswesen – Kommunale Wirtschaftsbetriebe in den ersten Jahrzehnten des 20. Jahrhunderts, Hofheim/Taunus 1995.